Халқымыздың өзлигин аңлаўға умтылыўы, миллеттиң сана-сезиминде бәрқулла даўам ететуғын миллий мәнаўий тиклениў процеси ата-бабаларымыздың жазба мийраслары, аўызеки халық дөретпелери, жоқары мәденияты, дүньяға көз-қарасы, дини, әдебият тарийхы ҳәм ана тилимиздиң қәлиплесиў ҳәм раўажланыў басқышларын терең үйрениўди талап етеди.
Қайсы миллий тилди алып қарасаң да, оның тийкарын салыўға, раўажландырыўға себепши болатуғын тулғалар сыпатында сол әдебий тилдиң қәлиплесиў, раўажланыў тарийхында өз шығармалары арқалы үлкен хызмет атқарған сөз шеберлери тилге алынады. Мәселен, өзбек әдебий тили тарийхында Наўайының, түркмен әдебий тилине байланыслы Мақтымқулының, қазақ әдебий тили тарийхында Абайдың атлары аталады. Ал қарақалпақ әдебий тилиниң қәлиплесиўинде, әлбетте, Әжинияздың орнын айрықша атап өтиўге болады. Ол жасаған дәўирде Орта Азиядағы көпшилик түркий тиллес халықлар турмысында ҳәрекет еткен ески өзбек әдебий тилиниң дәстүрлериниң тәсири болғанлығы белгили. Улыўма халықлық тил тийкарында қарақалпақ миллий әдебий тилиниң қәлиплесиўинде сол дәстүрлерден әдебий тил талапларына сәйкес пайдаланыў арқалы қарақалпақ әдебий тилиниң улыўма халықлық нормаларының турақласыўында қарақалпақ әдебияты классиклериниң ишинде Әжинияз шайырдың орны гиреўли болды.
Ҳақыйқатында да, Әжинияз Қосыбай улының (1824-1878) әдебий дөретпелери қарақалпақ жазба әдебияты ҳәм миллий әдебий тилиниң тарийхында айрықша орынды ийелейди. Шайыр өз заманының жетик сөз шебери болып, өз дәўириндеги қарақалпақ әдебий тилиниң оғада бай лексикалық, семантикалық-стильлик мүмкиншиликлерин пухта өзлестирген ҳәм олардан дөретпелеринде шеберлик пенен өз орнында пайдалана билген. Әжинияз өз заманындағы түркий тиллес əдебиятлардағы жазба, китабый дəстүрлерди қарақалпақ əдебиятында кеңнен қолланған шайыр. Ол өз заманындағы түркий халықлар мəдениятына, əдебиятына ортақлығын биринши болып дəлийллеген белгили дəрежеде ағартыўшы, оятыўшы, қарақалпақ əдебияты ушын ренесанслық-оятыўшылық руўхындағы мийрасларын дөреткен шайыр сыпатында дүньяға келди [3, б. 159].
Әжинияз Қосыбай улы (әдебий лақабы–Зийўар) 1824-жылы Қарақалпақстанның ҳәзирги Мойнақ аймағында «Қамыс бөгет» аўылында дүньяға келген. Болажақ уллы шайыр дәслеп аўыл мектебинде, соңынан Хийўа қаласында Орта Азиядағы ең белгили болған Шерғазы хан ҳәм Қутлымурат инақ медреселеринде билим алып, өз заманында қарақалпақлар арасында жетик билимдан адам болды. Ол тек өз заманы ушын ғана емес, ал келешек әўладқа да руўхый азық болатуғын бай әдебий мийрас қалдырды. Солай етип, Әжинияз- Хийўадағы жоқары оқыў орны болған еки медресени теңнен тамамлаған, ахунлық дәрежесине жеткен әжайып сөз зергери. Шайыр медреседе оқыған жылларында Шығыстың уллы шайырлары Фердаўсий, Низами, Наўайы, Хафыз, Физули, Мақтымқулы ҳәм т.б шығармалары менен өз бетинше кеңнен танысқан. Ол араб, парсы тиллерин жақсы билгенликтен Шығыс шайырларының әжайып шығармаларын терең үйренген. Сонлықтан да, қарақалпақ классикалық әдебиятында Әжинияздың оғада үлкен талант ийеси, жетик көркем сөз шебери ретинде орны бир бөлек. Бул жағдай, биринши гезекте, шайыр дөреткен әдебий мийраслардың поэтикалық тилинде көринеди. Әжинияз шайырдың әдебий дөретпелериниң поэтикалық тилине бақлаў жүритиўде оның халықлық тил байлықларынан пуқта пайдаланғанлығына, халықлық тил оның дөретпелериниң тийкарғы қуралы сыпатында хызмет атқарғанлығы, ҳәр қандай образлылық, тәсир етиўшилик сол тил байлықларының шебер қолланылыўында екенлигин байқаймыз. Әжинияз сөз таңлаў ҳәм мәнилик байытып қолланыўда, оны көркем сүўретлеў қуралына айландыра билиўде өз шеберлигин көрсеткен әжайып көркем сөз устасы. Шайыр шығармаларының тили – қарақалпақ тилиниң сөзлик қурамына тийкарланған образлы, көркем тил. Онда улыўма қарақалпақ әдебий тилиндеги түрли лексикалық қатламларға тән бирликлер кең пайдаланылған.
Әжинияз дөретпелери қарақалпақ халқының басқа классик шайырларының шығармаларына салыстырғанда улыўмалықларға ийе болыў менен бирге, дөретпелериниң мазмуны, ол мазмунды бериў формалары, әсиресе, тилиниң өзгешеликлери менен ажыралып турады. Бул ҳаққында акад. Ҳ.Ҳамидов былай жазады. «XVIII-XIX әсирлердеги қарақалпақ шайырларының ишинде өзиниң дөретпелери ҳәм тили бойынша айрықша көзге түсетуғын шайыр – Әжинияз Қосыбай улы. Оның шығармаларында, тилинде шығыстың тәсири көбирек сезиледи. … Ол жергиликли ана тилин жақсы билиўи менен бирге сол заманның еликлейтуғын үлгиси болған Шығыс мәдениятын, тиллерин ҳәм Орта Азиялық жазба әдебий түркий тилин жақсы билген ҳәм оны өз ана тили қарақалпақ тили менен байланыстыра алған. Әжинияздың тағы да өзгешелигиниң бири оның творчествосының жазба әдебий тилге қатнаслығы. Оның усы традицияға тиккелей қатнасын сонғы жыллары оның шығармаларының қолжазба нусқалары толық айқынлайды» [4, б. 247]. Бердақ пенен заманлас болып, бир дәўирде, дерлик бир қыйлы жағдайда жасаған Әжинияз XIX әсирдеги қарақалпақ әдебиятының ҳәм әдебий тилиниң қызық бир өзгеше тәрепин өзинде жәмлеп, оның мийрасларының тил фактлери Бердақ шығармаларының тилин, сондай-ақ, жалпы қарақалпақ әдебий тилиниң өзгешеликлерин толығырақ ашыўға ҳәм түсиниўге үлкен көмекши болады. Соның ушын, қарақалпақ әдебий тилиниң дереклерин, өзгешеликлерин, ондағы ҳәр түрли қубылысларды изертлегенде Әжинияз поэзиясындағы әдебий ҳәм тил дөретиўшилигиниң бир қатар процесслерин ҳәм оның поэзиясының дәреклерин нәзерге алыў үлкен әҳмийетке ийе. Әжинияз шығыстың классик поэзиясын ең жетик билген, оның әсирлер бойы қәлиплескен узақ дәстүрлерин ҳәм тәжирийбелерин терең өзлестирген шайыр сыпатында қарақалпақ классик поэзиясын жанр ҳәм форма жағынан да, көркем сүретлеў қураллары жағынан да ҳәр тәреплеме байытты, оның жазба әдебиятын кеңнен тереңлестирди.
Улыўма алғанда, Әжинияз шығармаларының тили XIX әсирдеги қарақалпақ миллий әдебий тилиниң раўажланыў бағдарларын толық сәўлелендирип, қарақалпақ жазба әдебий тилиниң қәлиплесиўинде тийкарғы орынды ийелейди. Шайырдың әдебий мийраслары қарақалпақ сөз өнерин жаңа сапалық басқышқа көтериўи, сөзлердиң мәнилик жактан байыўы,Орта Азиялық түркий әдебий тиллериндеги пикирди көркемлеп баянлаў усылларының қарақалпақ әдебиятында турақласыўында өзиниң үлкен тәсирин тийгизди.
Әдебиятлар:
- Әжинияз. Мәңги мийраслар. Алғы сөз. Таңламалы шығармалары. Нөкис, Илим, 2014, – 7 б.
- Жәримбетов Қ, XIXәсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарийхы. Нөкис, Билим, 2004, – 50 б.
- Ҳамидов Ҳ. Шығыс тиллериндеги жазба дереклер ҳəм XIX əсирдеги қарақалпақ шайырлары. Нөкис, 1991, – 159 б.
- Ҳамидов Ҳ. Қарақалпақ тили тарийхының очерклери. Нөкис,1974, – 247 б.[schema type=»book» name=»ӘЖИНИЯЗ ҲӘМ ҚАРАҚАЛПАҚ ЖАЗБА ӘДЕБИЙ ТИЛИ» description=»В статье рассмотрена роль в каракалпакского литературного языка каракалпакского классического поэта Аджинияза.» author=»Қарлыбаева Гулмира Ермекбаевна» publisher=»Басаранович Екатерина» pubdate=»2016-12-07″ edition=»euroasia-science_30_22.09.2016″ ebook=»yes» ]